Współczesna edukacja dorosłych w Polsce stoi w obliczu przełomowego momentu. Powstała w 2023 roku Wspólnota Polskich Katolickich Uniwersytetów Ludowych (WP KUL) budzi uzasadnioną nadzieję na powrót do fundamentalnych idei, które przed laty kształtowały polską wieś i małe miasta. Choć historia ta ma swoje korzenie w XIX-wiecznej Danii, jej polski rozdział – pisany przez wybitne postacie, takie jak ksiądz Antoni Ludwiczak – jest świadectwem niezwykłej walki o tożsamość narodową, wiarę i kulturę. Jak na przestrzeni dekad zmieniały się te wyjątkowe placówki i dlaczego dziś, pod egidą nowej Wspólnoty, znów stają się tak bardzo potrzebne?

Zapraszamy do pogłębionej lektury historii i teraźniejszości ruchu, który dla tysięcy Polaków stał się drogowskazem w codziennym życiu. Poniższe opracowanie bazuje na badaniach ekspertów: Janusza Jana Mierzwy i Katarzyny Gierlach, którzy szczegółowo przeanalizowali genezę i rozwój tych placówek na ziemiach polskich.

Duński fundament na polskim gruncie – filozofia Grundtviga

Aby w pełni zrozumieć fenomen, jakim jest dzisiejsza Wspólnota Polskich Katolickich Uniwersytetów Ludowych, musimy cofnąć się do wieku XIX, do źródeł tej niezwykłej koncepcji pedagogicznej. Idea narodziła się w umyśle duńskiego teologa, poety i pedagoga, Mikołaja Fryderyka Seweryna Grundtviga (1783-1872). To on stworzył koncepcję uniwersytetów ludowych (duń. højskole), opierając ją na specyficznym i nowatorskim jak na owe czasy rozróżnieniu między kulturą a religią. Grundtvig dążył do wyodrębnienia świeckich i religijnych aspektów ludzkiego życia. Taki zabieg miał na celu jasne rozgraniczenie postaw naturalistycznych od chrześcijańskich, co w konsekwencji miało prowadzić do bardziej świadomego przeżywania wiary i obywatelskości.

Na ziemiach polskich, będących pod zaborami, idea ta trafiła na niezwykle podatny grunt, choć została w specyficzny sposób przetworzona i dostosowana do naszej wrażliwości narodowej. Polscy pionierzy ruchu dostrzegli w duńskim modelu potężne narzędzie do walki z duchowym i społecznym pęknięciem. Jak trafnie zauważył Ch. Brunn już w 1878 roku, chrześcijaństwo i ludzkie życie duchowe zaczęły się od siebie oddalać, idąc każde w swoją stronę. Polskie uniwersytety ludowe miały za zadanie to rozejście skleić – połączyć wiarę z codzienną pracą, kulturą i patriotyzmem.

Warto zauważyć, że na polskim gruncie wykształciły się dwa główne nurty adaptacji tej idei. Pierwszy, reprezentowany przez Ignacego Solarza, związał się silnie z lewicowymi organizacjami chłopskimi i robotniczymi, propagując model kształcenia często o zabarwieniu antyklerykalnym. Drugi nurt, który jest przedmiotem naszego zainteresowania i bezpośrednim przodkiem dzisiejszej Wspólnoty, to nurt religijno-patriotyczny. Jego niekwestionowanym liderem i duchowym ojcem był ksiądz Antoni Ludwiczak. To właśnie on, czerpiąc z duńskich wzorców, nadał im głęboki rys chrześcijański, tworząc podwaliny pod to, co dziś nazywamy katolickimi uniwersytetami ludowymi.

Ksiądz Antoni Ludwiczak – architekt polskiej szkoły ludowej

Nie sposób mówić o historii i przyszłości katolickich uniwersytetów ludowych bez przybliżenia sylwetki ich prekursora. Życie i działalność księdza Antoniego Ludwiczaka to gotowy scenariusz na film o pracy organicznej, patriotyzmie i niezłomności. Urodzony w 1878 roku w Kostrzynie Wielkopolskim, swoją misję rozpoczął tuż po święceniach kapłańskich w 1903 roku. Już na swoim pierwszym wikariacie w Lubaszu koło Czarnkowa dał się poznać jako rzutki społecznik. Z jego inicjatywy powstała tam biblioteka i jedna z pierwszych czytelni czasopism w ramach struktur Towarzystwa Czytelni Ludowych (TCL).

Kolejne etapy jego życia to pasmo nieustannych działań na rzecz oświaty. Od 1910 roku pracował w Ostrowie Wielkopolskim, gdzie zaangażował się w prowadzenie ogródków jordanowskich dla dzieci oraz założył pismo „Przyjaciel Dzieci”. Widząc potrzebę formacji młodzieży w duchu patriotycznym, organizował tajne nauczanie historii i języka polskiego, a także powołał do życia tajne Towarzystwo Tomasza Zana. Jego talenty organizacyjne zostały szybko dostrzeżone – 1 stycznia 1912 roku objął prestiżową funkcję sekretarza generalnego Towarzystwa Czytelni Ludowych, a dwa lata później stał się członkiem Towarzystwa Przyjaciół Nauk w Poznaniu.

Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości ksiądz Ludwiczak na krótko wszedł do świata wielkiej polityki. W 1919 roku został prezesem Narodowego Stronnictwa Ludowego oraz posłem na Sejm RP. Jednak zgiełk politycznych sporów nie był jego żywiołem. Po dwóch latach wycofał się z życia politycznego, by całkowicie poświęcić się dziełu swojego życia – uniwersytetom ludowym.

Przełomowym momentem w krystalizowaniu się jego wizji edukacyjnej były podróże do Danii. Pierwsza okazja nadarzyła się w listopadzie 1921 roku, zaledwie miesiąc po otwarciu jego pierwszej szkoły. Latem kolejnego roku wizytował już czołowe duńskie placówki w Askov, Rens, Vallekilde, Frederiksborgu i Lyngby. To bezpośrednie zetknięcie z funkcjonowaniem højskole utwierdziło go w przekonaniu, że polski uniwersytet ludowy nie powinien być szkołą zawodową. Ksiądz Ludwiczak stał na stanowisku, że najpierw należy podnieść poziom umysłowy i moralny człowieka, obudzić w nim ducha idealizmu, a dopiero na takim fundamencie budować wykształcenie fachowe. Szkoły zawodowe, jego zdaniem, bez odpowiedniej podbudowy etycznej, przyczyniały się jedynie do materializacji życia.

Cud w Dalkach – matka polskich uniwersytetów ludowych

Materializacja marzeń księdza Ludwiczaka nastąpiła w Dalkach koło Gniezna. Poszukując odpowiedniego miejsca, kapłan wybrał zniszczony dworek otoczony pokaźnym parkiem. Choć budynek wymagał kapitalnego remontu i olbrzymich nakładów finansowych, które gromadzono podczas publicznych zbiórek w święto 3 Maja, lokalizacja ta okazała się strzałem w dziesiątkę.

4 października 1921 roku to data symboliczna dla całego ruchu. Wtedy to Prymas Polski, kardynał Edmund Dalbor, dokonał uroczystego poświęcenia budynku i otworzył pierwszy w Polsce uniwersytet ludowy. Początki nie były łatwe. Jak wspominał sam założyciel, grono profesorskie było bardzo szczupłe, a sceptycyzm otoczenia spory – „nikt nie chciał pójść na niepewne stanowisko”. Jednak głęboka wiara w sens przedsięwzięcia przyniosła owoce. W latach 1921–1937 w Dalkach przeprowadzono łącznie 31 kursów (18 dla mężczyzn i 13 dla kobiet), w których udział wzięło 1067 osób. Słuchacze, zazwyczaj w wieku od 18 do 25 lat, przyjeżdżali z całej Polski, a nawet z zagranicy

Specyfika programu – więcej niż nauka

Program nauczania wypracowany w Dalkach stał się wzorcem dla innych placówek, choć różnił się istotnie od modelu duńskiego w jednym kluczowym aspekcie: podejściu do religii. Ksiądz Ludwiczak uznał, że w polskich warunkach nie wystarczy jedynie „chrześcijański duch” przenikający inne przedmioty. Wprowadził religię jako odrębny przedmiot nauczania, obejmujący apologetykę, dogmatykę i teologię moralną. Realizowano ją w wymiarze dwóch godzin tygodniowo, a wykładowcy mieli za zadanie przemawiać „żywym słowem”, porywając słuchaczy.

Badacze tematu, Janusz Jan Mierzwa i Katarzyna Gierlach, powołując się na klasyfikację Stanisława Mauersberga, wyróżniają cztery główne bloki tematyczne realizowane w Dalkach:

1. Blok humanistyczno-przyrodniczy: historia, literatura, przyroda i geografia. Były to filary edukacji ogólnej.
2. Blok kulturowo-religijny: religia, kultura i sztuka. Tu kształtowano światopogląd.
3. Blok praktyczny: księgowość, ekonomika, gospodarstwo rolne. Przedmioty te miały ułatwić życie na wsi, ale nie dominowały nad formacją.
4. Blok fizyczno-artystyczny: śpiew i gimnastyka.

Szczególną rolę odgrywał śpiew, którym rozpoczynano każdą godzinę zajęć. Pieśni ludowe nie tylko integrowały grupę, ale były też narzędziem ochrony dziedzictwa kulturowego przed zapomnieniem. Z kolei gimnastyka, oparta na duńskim systemie Nielsa Bukha, nie miała na celu wyczynu sportowego, lecz relaks i dbałość o zdrowie fizyczne zgodnie z zasadą „w zdrowym ciele zdrowy duch”.

Życie w uniwersytecie toczyło się w rytmie niemal klasztornym, od siódmej rano do dziesiątej wieczorem. Słuchacze tworzyli samorząd, rozdzielając między siebie dyżury i prace gospodarcze. Była to – jak piszą autorzy opracowania – prawdziwa szkoła życia obywatelskiego i współpracy w grupie. Ważnym elementem formacyjnym była codzienna Msza święta, modlitwa w ciągu dnia oraz częste korzystanie z sakramentów.

Międzywojenny krajobraz – "Kościelne" a "Katolickie"

W okresie dwudziestolecia międzywojennego w Polsce powstały 23 uniwersytety ludowe, z czego 8 było związanych z Kościołem. Analiza historyczna pozwala na dokonanie subtelnego, ale istotnego rozróżnienia w obrębie tej grupy, co rzuca światło na różnorodność ówczesnych koncepcji edukacyjnych.

Po pierwsze, funkcjonowały Uniwersytety Ludowe Towarzystwa Czytelni Ludowych (TCL). Placówki te, tworzone m.in. przez ks. Ludwiczaka (np. w Odolanowie czy na Kaszubach – w Bolszewie i Zagórzu), miały charakter narodowo-klerykalny i były najbardziej zbliżone do pierwotnych wzorców duńskich. Ich nadrzędnym celem było wychowanie obywatelskie, patriotyczne oraz obrona przed wynarodowieniem. Organizowano tam długie, 5-miesięczne kursy zimowe dla mężczyzn i 4-miesięczne letnie dla kobiet. Co ciekawe, uniwersytet w Odolanowie (powstały w 1927 roku) zrodził się z oddolnej inicjatywy świeckich mieszkańców, a TCL pełniło tam jedynie rolę merytoryczną.

Drugą grupę stanowiły stricte Katolickie Uniwersytety Ludowe, powoływane przez Akcję Katolicką oraz Katolickie Stowarzyszenie Młodzieży (KSM). Pierwsza taka placówka powstała w 1935 roku w Ujeznej (diecezja przemyska), a kolejne m.in. w Wąchocku, Krzyżanowicach i Proboszczewicach. Różniły się one od szkół TCL celem i metodą. Ich zadaniem było przede wszystkim kształcenie liderów i animatorów na potrzeby własnych organizacji katolickich. Kursy były krótsze (2-3 miesiące), a nacisk kładziono bardziej na formację wewnątrzorganizacyjną niż na ogólną edukację obywatelską w stylu duńskim.

Różnice te prowadziły niekiedy do napięć. Historia odnotowuje ostry konflikt między ks. Antonim Ludwiczakiem a prezesem Naczelnego Instytutu Akcji Katolickiej, hrabią Adolfem Bnińskim. Spór o wizję i kierunek rozwoju placówek zakończył się niestety utratą przez ks. Ludwiczaka kierownictwa w Towarzystwie Czytelni Ludowych w 1933 roku. Mimo to, kapłan ten do końca życia pozostał wierny idei, próbując zakładać kolejne szkoły, nawet po przeniesieniu do parafii w Chełmcach.

Czas próby, zniszczenia i przetrwania

Wybuch II wojny światowej brutalnie przerwał rozwój uniwersytetów ludowych. Tragiczny los spotkał ich głównego architekta – ksiądz Antoni Ludwiczak został zamordowany 17 czerwca 1942 roku w komorze gazowej w Hartheim koło Linzu. Okupacja zamknęła ten bohaterski rozdział, ale idea przetrwała w umysłach wychowanków.

Okres powojenny i czasy PRL to historia skomplikowana. Choć w 1945 roku z wielką dynamiką odrodził się ruch uniwersytetów ludowych (powstało Towarzystwo Uniwersytetów Ludowych RP i 80 placówek), okres stalinizmu (1949-1952) przyniósł ich niemal całkowitą likwidację. Pozostawiono jedynie nieliczne szkoły na Ziemiach Odzyskanych, służące repolonizacji. Po odwilży 1956 roku uniwersytety ludowe powróciły, ale w zmienionej formie – podporządkowane Związkowi Młodzieży Wiejskiej, resortowi kultury i ruchowi „Samopomoc Chłopska”. Zmieniono ich cele, nasycając program treściami socjalistycznymi. Dopiero pod koniec lat 80., w obliczu upadku systemu, otwarcie zaczęto krytykować ten okres za zubożenie oferty kulturalnej i brak wychowania do demokracji.

Rok 1989 – Wielki renesans i nowe otwarcie

Transformacja ustrojowa przyniosła prawdziwe odrodzenie idei w jej pierwotnym, chrześcijańskim i obywatelskim kształcie. Inicjatywę przejęli zarówno duchowni, jak i świeccy działacze. Symbolicznym początkiem nowej ery było erygowanie przez Prymasa Polski kardynała Józefa Glempa w lutym 1989 roku Prymasowskiego Uniwersytetu Ludowego w Strzelnie. Była to pierwsza jaskółka zmian.

Eksperci, Janusz Jan Mierzwa i Katarzyna Gierlach, wskazują na trzy główne nurty odrodzenia po 1989 roku:

1. Placówki reaktywowanego Towarzystwa Czytelni Ludowych: kontynuujące bezpośrednio tradycje przedwojenne.
2. Inicjatywy świeckie – Wielkopolskie Towarzystwo Uniwersytetów Ludowych (WTUL): Powołane w 1990 roku w Poznaniu przez środowiska rolnicze i akademickie. Stowarzyszenie to zarządzało siecią szkół m.in. w Grabonogu, Koźminie, Objezierzu, Marszewie, Szamotułach czy Trzciance. Do 2005 roku mury tych uczelni opuściło blisko 1200 absolwentów.
3. Diecezjalne Katolickie Uniwersytety Ludowe: Tworzone dekretami biskupów w poszczególnych diecezjach.

Skala tego zjawiska była imponująca. W latach 1989–2005 w Polsce funkcjonowały 62 katolickie uniwersytety ludowe. Mapa tych placówek pokazuje, jak wielkie było zapotrzebowanie społeczne na taką formę edukacji:

• W diecezji włocławskiej działało aż 10 placówek (m.in. Włocławek, Zduńska Wola, Konin, Ciechocinek).
• Diecezja białostocka prowadziła 9 ośrodków (w tym w Choroszczy, Sokółce, Suchowoli).
• Diecezja łomżyńska posiadała 8 szkół, a toruńska i kielecka po 5.
• Placówki powstawały także w diecezjach: elbląskiej, legnickiej, lubelskiej, opolskiej, przemyskiej i wielu innych.

Fundamentem merytorycznym dla tych działań stał się dokument Komisji Episkopatu Polski ds. Duszpasterstwa Rolników z 1992 roku, który precyzyjnie określał cele: pogłębianie formacji religijno-moralnej, podnoszenie kultury religijnej wsi, pomoc w odnalezieniu się w nowej rzeczywistości wolnorynkowej oraz pielęgnowanie lokalnych tradycji i obrzędów.

Wspólnota Polskich Katolickich Uniwersytetów Ludowych – odpowiedź na wyzwania XXI wieku

Mimo entuzjazmu lat 90., wstąpienie Polski do Unii Europejskiej w 2004 roku paradoksalnie przyczyniło się do wygaszenia działalności wielu z tych placówek. Zmieniły się priorytety finansowania, a model edukacji przesunął się w stronę szybkich kursów zawodowych. Jednak historia pokazuje, że idea uniwersytetów ludowych jest niezwykle żywotna i powraca zawsze wtedy, gdy społeczeństwo potrzebuje odnowy więzi.

Rok 2023 przyniósł nowy impuls – powstanie Wspólnoty Polskich Katolickich Uniwersytetów Ludowych (WP KUL). Ta nowa struktura, będąca swoistą „wspólnotą wspólnot”, nawiązuje bezpośrednio do dziedzictwa Mikołaja Grundtviga i księdza Antoniego Ludwiczaka. Jej misją jest nie tylko ocalenie dorobku przeszłości, ale przede wszystkim zaproponowanie nowoczesnej formy formacji dla współczesnego człowieka.

Dlaczego WP KUL jest dziś tak ważna? Współczesna wieś i małe miasta borykają się z kryzysem tożsamości i osłabieniem więzi sąsiedzkich. Technologia, choć ułatwia kontakt, często prowadzi do izolacji. Uniwersytety ludowe zrzeszone we Wspólnocie oferują alternatywę: edukację opartą na spotkaniu, dialogu i wartościach. WP KUL stawia na holistyczny rozwój człowieka – nie tylko jako pracownika, ale jako obywatela, członka rodziny i wspólnoty kościelnej. Programy edukacyjne, inspirowane sprawdzonymi wzorcami, łączą wiedzę o historii i kulturze z rozwojem duchowym i kompetencjami społecznymi. To powrót do idei, że wychowanie jest ważniejsze od samego wykształcenia, a charakter człowieka jest fundamentem jego sukcesu zawodowego i osobistego.

Placówki zrzeszone we Wspólnocie, podobnie jak ich przedwojenne pierwowzory, stają się lokalnymi centrami kultury. Kultywują regionalne tradycje, chroniąc je przed unifikacją we współczesnym, zglobalizowanym świecie. Jednocześnie uczą, jak mądrze korzystać z nowoczesnych narzędzi i jak być świadomym uczestnikiem życia społecznego.

Podsumowanie

Historia zatoczyła wielkie koło. Od samotnej i wizjonerskiej walki księdza Antoniego Ludwiczaka w zrujnowanym dworku w Dalkach, przez dynamiczny rozkwit w wolnej Polsce, tragedię wojny i okres komunistycznego zniewolenia, aż po entuzjazm transformacji i dzisiejszą konsolidację w ramach Wspólnoty Polskich Katolickich Uniwersytetów Ludowych.

Dziś, gdy tak często mówi się o kryzysie autorytetów i potrzebie budowania kapitału społecznego, katolickie uniwersytety ludowe jawią się jako sprawdzona i skuteczna odpowiedź. WP KUL to nie tylko organizacja – to żywy organizm, który czerpiąc z mądrości przeszłości, buduje lepszą przyszłość dla polskich lokalnych społeczności. To dowód na to, że „szkoła dla życia” jest projektem ponadczasowym, wciąż aktualnym i niezwykle potrzebnym.

Artykuł sponsorowany w ramach projektu Wspólnota Polskich Katolickich Uniwersytetów Ludowych.

www.wpkul.pl

Czy uniwersytety ludowe są dla Ciebie? (Q&A)